Hochschulsommerkursstipendien in Deutschland 2017

Мангол?я
Монгол Улс
Сцяг Герб
Дзяржа?ны г?мн Мангол??
Заснавана	1206 (Заснаванне Мангольскай ?мперыi )
Дата незалежнасц?	29 снежня 1911 (ад Цынскай ?мперы?)
Аф?цыйная мова	Мангольская
Стал?ца	Улан-Батар
Найбуйнейшыя гарады	Улан-Батар, Эрдэнэт, Дархан
Форма к?равання	Парламенцкая рэспубл?ка
Прэз?дэнт Прэм'ер-м?н?стр	Ухнааг?йн Хурэлсух Лувсанамсрайн Аюун-Эрдэнэ
Тэрыторыя
? Агулам	1 564 116 км2 (18-я ? свеце)
? % воднай паверхн?	0,6
Насельн?цтва Мангол??
? Ацэнка	3 209 639 чал.
? Шчыльнасць	1,8 чал./км2
ВУП
? разам (2012)	15,746 млрд дол.
? На душу насельн?цтва	5 548 дол.
?РЧП (2011)	▲ 0,653 (сярэдн?; 110-е месца)
Валюта	Мангольск? тугрык (MNT, код 96)
?нтэрнэт-дамены	.mn
Код ISO	MN
Код МАК	MGL
Тэлефонны код	+976
Часавыя паясы	+7 … +8
А?тамаб?льны рух	справа[d]
Медыяфайлы на В?к?схов?шчы

百度 藏经砖的小圆孔直径3厘米，一头露在砖缘，深入砖身10厘米。

Мангол?я (манг.: Монгол Улс) — кра?на ? цэнтральна-?сходняй Аз??. Мяжуе з К?таем на по?дн?, усходзе ? захадзе ? Рас?яй на по?начы, выхаду да мора? не мае. У стал?цы ? буйнейшым горадзе кра?ны Улан-Батары пражывае 38 % насельн?цтва. Пал?тычная с?стэма Мангол?? — парламенцкая рэспубл?ка.

Геаграф?я

Асно?ны артыкул: Геаграф?я Мангол??

Большасць паверхн? кра?ны займае плато вышынёй 900—1500 метра? над узро?нем мора. Над гэтым плато ?звышаецца некальк? горных мас?ва? ? хрыбто?. Самы высок? з ?х — Мангольск? Алтай, як? цягнецца на захадзе ? па?днёвым захадзе кра?ны.

Паводле ф?з?ка-геаграф?чных умо? кра?на падзяляецца на 5 буйных рэг?ёна? — Алтайск?, Хангайск?, Вял?к?я азёры, Усходнюю Мангол?ю ? Гоб?. Алтайск? высакагорны рэг?ён размешчаны на захадзе, мяжуе з Рас?яй ? К?таем. Найвышэйшы пункт — гара Куйтэн-Уул (4374 м.) у горным раёне Таван.

Хангайск? рэг?ён займае цэнтральную ? па?ночную частку кра?ны. Ён вызначаецца разнастайнасцю рэльефу — дал?нам? буйных рэк Архон, Анон, Керулен, Туул, Селенга ? ?нш., а таксама Саянск?м (Прыхубсугульск?м), Хангайск?м ? Хэнтэйск?м высакагор’ям?. У гэтым рэг?ёне можна ?бачыць мясцовасц? альп?йскага тыпу, пакрытыя вечным? снягам? вяршын?, невысок?я сопк?, ?гл?чныя лясы ? старажытныя ледав?ковыя азёры.

Рэг?ён Вял?к?х азёр знаходз?цца пам?ж Алтайск?м ? Хангайск?м. На вышын? ад 759 м да 1153 м у пустыннай ц? па?пустыннай мясцовасц? 5 буйных азёр, мноства саланчако?, гл?н?стых ра?н?н ? пясчан?ка?.

Усходняя Мангол?я — найбольш н?зк? ? ро?ны рэг?ён. Пануючая форма ландшафту — сух? ро?ны стэп. Часам сустракаюцца невысок?я пагорк?, на по?дн?, на мяжы з К?таем, — малыя ?звышаныя мас?вы вулкан?чнага паходжання, на по?дн? ? ?сходзе — пясчаныя барханы.

По?дзень, па?днёвы захад ? па?днёвы ?сход Мангол?? займае пустыня Гоб?, якая працягваецца на по?начы цэнтральнай частк? К?тая. Гэты рэг?ён акружаны высок?м? горным? с?стэмам? ? займае тэрыторыю больш за 500 км з по?начы на по?дзень ? 1000 км з захаду на ?сход. У Габ?йск?м рэг?ёне мала ро?ных прастора?. Ра?н?ны занятыя сопкам?, чаргуюцца з сайрам? (каменным? перасохлым? рэчышчам?), скальным? ?звышшам? ? гарам?. У залежнасц? ад структуры ? характару горных парод ? асвятлення пустыня мяняе колер ад чорнага да жо?тага ? пурпурнага. Найбольш прыгожая частка па?днёвага Гоб? — тры горныя ?звышшы Гурван-Сайхан, пакрытыя ?гл?стым? лясам?, з мноствам ручаё?. У цясн?не Ёлын-ам — магутны вадаспад ? вечны горны лёд, незвычайна спярэшчаны водным? струменям?. Пустыня мае вельм? разнастайныя частк?: пясчаныя, скал?стыя, камян?стыя, ро?ныя ? пагорыстыя, розныя па колеры частк? — манголы падзяляюць яе на Жо?тую, Чырвоную ? Чорную Гоб?.

Г?сторыя

Асно?ны артыкул: Г?сторыя Мангол??

Даг?старычны перыяд

Першыя людз? з’яв?л?ся на тэрыторы? Мангол?? ? эпоху верхняга палеал?ту. Асно?ным? заняткам? чалавека той пары был? зб?ральн?цтва ? паляванне на маманта, аленя, шарсц?стага насарога, б?зона ? ?ншых буйных жывёл?н. У эпоху неал?ту ?зн?кл? матычнае земляробства ? жывёлагадо?ля. Аднак да кан. ?? тыс. да н. э. пераважал? паляванне на аленя ? ло?ля рыбы. У аймаках Баянхангор ? Дарнод археолагам? знойдзены пячоры з росп?сам?, зробленым? неал?тычным? паля?н?чым?.

У I тыс. да н. э. найбольш распа?сюджаным заняткам стала качавая ? адгонная жывёлагадо?ля. Мангол?я з’я?лялася прарадз?май як мангольск?х, так ? цюркск?х народа?. Некаторыя вучоныя мяркуюць, што яе тэрыторыю магл? таксама насяляць ?ндае?рапейск?я (?ранамо?ныя) плямёны. Па суседству з Мангол?яй у Горным Алта? (Рас?я) ? сярэдз?не ХХ стагоддзя бы? знойдзены мог?льн?к ск?фскай жанчыны. Пра?дападобнай выглядае г?потэза аб ?ндае?рапейск?м паходжанн? юэчжа?, што качавал? ? Джунгары? ? на захадзе Мангол??.

Старажытны перыяд

Прыкладна ? V — III ст. да н. э. пачалася здабыча ? апрацо?ка жалеза. У гэты ж час склал?ся два асно?ныя пал?тычныя аб’яднанн? качэ?н?ка? — гуна? (хунну) ? дунху. Большасць сучасных даследчыка? мяркуюць, што яны мел? рознаэтн?чнае паходжанне. Вядома, што аб’яднанне гуна? складалася з розных рода? ? плямён, на чале як?х стая? адз?ны правадыр — шан’юй. У 209 г. да н. э. уладу сярод гуна? захап?? шан’юй Мадэ. Пры ?м межы гунскай дзяржавы пашырыл?ся ад Сярэдняй Аз?? на захадзе да р. Ляахэ на ?сходзе, ад возера Байкал на по?начы да Вял?кай К?тайскай сцяны, пабудаванай для абароны К?тая ад качэ?н?ка?, на по?дн?. У 162 г. да н. э. ?мператары к?тайскай дынасты? Хань прызнал? дзяржа?насць паслядо?н?ка? Мадэ. Але ? вын?ку м?жпляменных сутычак гуны падзял?л?ся на па?ночных ? па?днёвых. Па?днёвыя был? хутка падначаленыя ? ас?м?ляваныя к?тайцам?. Частка па?ночных гуна? адкачавала на тэрыторыю Сярэдняй Аз??, а пазней — далей на захад. ?х прыход у Е?ропу вызначы?ся разбурэннем дзяржавы гота? у Па?ночным Прычарнамор’? ? пачаткам эпох? перасялення народа?. Астатн?я па?ночныя гуны змяшал?ся з ?ншым? качэ?н?кам?.

Пасля зн?шчэння гунскай дзяржавы на тэрыторы? Мангол?? ?зн?кал? розныя ваенна-пал?тычныя саюзы. У другой палове IV ст. н. э. склалася аб’яднанне жужаня?, вызначальную ролю ? як?м адыгрывал? роды цюркскага паходжання. Частка жужаня? вяла аселы вобраз жыцця ? займалася земляробствам. На чале аб’яднання стая? прав?цель — каган (хакан). Жужаньск? (цюркск?) каганат пра?снава? да сярэдз?ны VI стагоддзя. Пасля яго распаду на тэрыторы? Мангол?? панавал? аб’яднанн? ен?сейск?х к?рг?за?, уйгура?, к?даня? ? г. д. К?даньская ?мперыя Ляа была створаная ханам Елюем Амбагаем у X стагоддз?. Ён ? яго нашчадк? падначал?л? сабе большую частку Мангол?? ? Па?ночнага К?тая. Менав?та ад назвы к?даня? паходз?ць сучаснае ?К?тай?. У XII стагоддз? ?мперыя Ляа была зруйнаваная бл?зк?м суседам — чжурчжэньскай ?мперыяй Цз?нь, што дазвол?ла манголамо?ным саюзам татара?, тайджыут, кэрэ?та?, наймана?, мерк?та? ? ?нш. кантраляваць тэрыторы? ад Байкала да Вял?кай К?тайскай сцяны. Сама назва ?мангол? яшчэ не была вядома. Суседз? звычайна называл? манголамо?ныя плямёны татарам? па назве аднаго з усходн?х буйных аб’яднання?.

Сярэдневяковы перыяд

Чынг?схан

У канцы Х?? — пачатку XIII стагоддзя склалася адз?ная мангольская дзяржава. Яе заснавальн?к Тэмучжын (1162—1227 гг.), вядомы таксама як Чынг?схан, дамогся на курулта? (сходзе племянных правадыро?) на рацэ Анон у 1206 годзе выбрання сябе вял?к?м ханам ? правё? шэраг рэформ, нак?раваных на зн?шчэнне старой родава-племянной арган?зацы? ? стварэнне моцнага войска. Дзякуючы гэтаму ? 1211—1215 гадах ён зн?шчы? ?мперыю Цз?нь са стал?цай у Пек?не, у 1218—1222 гадах захап?? Цэнтральную Аз?ю, па?ночны ?ран, разбуры? дзяржавы Па?днёвага Ка?каза, па?ночнага Ка?каза ? Крыма. У 1223 годзе на рацэ Калцы манголы перамагл? каал?цыю руск?х князё?. Яго пераемн?к? Угедэй, Мункэ ? Хуб?лай працягвал? пал?тыку заваявання?. У 1237—1242 гадах Бату-хан (Батый), сын Джучы ? ?нук Тэмучжына, здзейсн?? два паспяховыя паходы на земл? Усходняй Е?ропы. Наступленне мангола? на захад спын?ла вестка аб смерц? Угедэя. Бату-хан спешна пак?ну? Е?ропу для прыняцця ?дзелу ? курулта? ? замацавання за сва?м родам захопленых тэрыторый. Аднак новы вял?к? хан Мункэ бы? абраны без яго ?дзелу. За родам Джучы бы? замацаваны ?лус (пазней дзяржава Залатая Арда), у склад якога ?вайшл? земл? ?сходняй ? па?днёвай Рус?, Паволжа ? Па?ночнага Ка?каза. У 1258 годзе брат Мункэ, Хулагу, захап?? Багдад. Да 1279 года было завершана заваяванне К?тая. Хан Хуб?лай прыня? тытул ?мператара (?мперыя Юань). Манголы таксама арган?зо?вал? ваенныя экспедыцы? супраць дзяржа? б?рманца? ? в’ета?, на Зондск?я астравы (сучасная ?нданез?я) ? Япон?ю. У Цэнтральнай Мангол?? хан Угедэй заснава? стал?цу Каракарум (Харахарын), у буда?н?цтве якой удзельн?чал? ваеннапалонныя з розных кра?н свету, у тым л?ку з Е?ропы. Пазней стал?ца была перанесена на тэрыторыю К?тая.

Да канца XIV стагоддзя адз?ная мангольская дзяржава фактычна распалася. У 1368 годзе к?тайск?я па?станцы звергл? хана Тагон-Тэмура. ?мперыя Юань пала. Пад ц?скам сярэднеаз?яцкага правадыра Тамерлана манголы згуб?л? кантроль над Сярэдняй Аз?яй ? ?ранам. У 1571 годзе вял?к? хан Алтан прызна? незалежную к?тайскую ?мперыю М?н ? прыня? будызм. У 1586 годзе бы? адкрыты першы будысцк? кляштар. Пасля яго смерц? ? Цэнтральнай Аз?? вылучыл?ся тры буйныя аб’яднанн? па?днёвых (унутраных) мангола?, халха-мангола? ? джунгара? (айрата?), як?я знаходз?л?ся ? несупыннай барацьбе адно з адным. З 30-х гадо? XVII стагоддзя ? К?та? ? Цэнтральнай Аз?? пал?тычная перавага перайшла да маньчжурскай дынасты? Цын. У 1636 годзе маньчжуры далучыл? да сва?х уладання? Унутраную Мангол?ю. У 1688 годзе халха-манголы пагадз?л?ся на ?вядзенне маньчжурск?х войск на свае тэрыторы? для барацьбы з джунгарам?. У 1691 годзе курултай халха-мангольск?х хана? прызна? сваю падначаленасць дынасты? Цын. У 1758 годзе пала Джунгарскае ханства.

Далучэнне зямель халха (Знешняй Мангол??) да ?мперы? Цын не азначала по?най згубы незалежнасц?. Мангольск?я роды працягвал? к?равацца а?таномна. Ханы атрымо?вал? матэрыяльныя ?знагароды ад ?мператарск?х улада?. З XVII стагоддзя духо?ную ? часткова свецкую ?ладу атрымал? будысцк?я прав?цел? — багдыханы (богда-гэгэн). Аднак на тэрыторы? Знешняй Мангол?? знаходз?л?ся к?тайская адм?н?страцыя, гарн?зоны, дзейн?чал? к?тайск?я прадпрымальн?к? ? г. д. Карыстаючыся аслабленнем маньчжура?, у другой палове Х?Х — пачатку ХХ стагоддзя рас?йск?я ?лады арган?завал? ? Мангол?ю шэраг даследчых экспедыцый. Паступова рас?йск?я прадпрымальн?к? ? ваенныя занял? вызначальныя паз?цы?. Улада к?тайскай адм?н?страцы? стала фармальнай.

Навейшы перыяд

Харлаг?йн Чойбалсан

У вын?ку к?тайскай рэвалюцы? 1911 года дынастыя Цын пала. На тэрыторы? Знешняй Мангол?? была абвешчана незалежная тэакратычная дзяржава на чале з багдыханам. Аднак а?таном?я Знешняй Мангол?? не была прызнаная к?тайск?м рэспубл?канск?м урадам. У 1915 годзе на канферэнцы? ? Кяхце К?тай пад ц?скам Рас?? пагадз??ся з шырокай а?таном?яй Мангол??.

Пасля захопу ?лады ? Рас?? бальшав?кам? ? 1917 годзе ?се папярэдн?я м?жнародныя дагаворы, як?я магл? б л?чыцца кабальным?, был? адмененыя. Дзякуючы гэтаму ? 1918 годзе К?тай атрыма? магчымасць зно? увесц? свае ваенныя с?лы ? Мангольскую а?таном?ю. У л?стападзе 1919 года мангольск? ?рад бы? распушчаны, а арм?я раззброеная. У 1920 годзе на тэрыторыю Мангол?? ?вайшл? атрады с?б?рск?х казако? ? частк? Аз?яцкай коннай дыв?з?? на чале з баронам Р. Ф. Унгернам фон Штэрнбергам. Яны распачал? ваенныя дзеянн? супраць к?тайца?. Р. Ф. Унгерн прыня? будызм ? заручы?ся падтрымкай мясцовых феадала? ? частк? будысцк?х святаро?. У 1921 годзе ён ста? ?белым? дыктатарам Мангол??. Яго арм?я ?варвалася ? межы савецкай Далёка?сходняй рэспубл?к? ? была разб?тая. Р. Ф. Унгерн бы? арыштаваны ? расстраляны.

У 1919 годзе ва Урге (Улан-Батары) склал?ся дзве нацыянал?стычныя мангольск?я групы на чале з Дамдз?нам Сухэ-Батарам (1893—1923) ? Харлаг?йнам Чойбалсанам (1895—1952), як?я арыентавал?ся на падтрымку ?рада РСФСР. У 1920 годзе яны аб’яднал?ся ? Мангольскую народную партыю (пазней — Мангольская народная рабочая партыя, МНРП). Яе першы з’езд адбы?ся ? сакав?ку 1921 года на тэрыторы? Рас??, у Кяхце. На ?м бы? створаны часовы народны ?рад ? мангольская народная рэвалюцыйная арм?я на чале з Д. Сухэ-Батарам. Пасля паражэння Р. Ф. Унгерна летам 1921 года народная рэвалюцыйная арм?я пры падтрымцы Чырвонай арм?? ?ступ?ла ? Мангол?ю. 6 чэрвеня была занятая Урга. 11 чэрвеня 1921 года л?чыцца днём перамог? народнай рэвалюцы?. 1 л?стапада 1921 года народны ?рад ? багдыхан падп?сал? дагавор, згодна з як?м апошн? фармальна захо?ва? тэакратычныя прыв?ле?, але фактычная ?лада пераходз?ла да Часовага ?рада. 5 л?стапада 1921 года ? Маскве пам?ж Мангол?яй ? РСФСР бы? падп?саны м?жнародны дагавор аб шчыльным супрацо?н?цтве.

Нацыянальны Вял?к? Хурал, як? прыня? першую Канстытуцыю

Пасля смерц? багдыхана ? л?стападзе 1924 года па ?н?цыятыве мангольскай народнай парты? адбы?ся ? Народны хурал, як? абвясц?? Мангольскую Народную рэспубл?ку (МНР) ? прыня? ? Канстытуцыю кра?ны. У 1928—1952 гадах у МНР бы? усталяваны а?тарытарны рэжым Х. Чойбалсана, адзначаны пал?тыкай калектыв?зацы?, масавым? пал?тычным? рэпрэс?ям?, закрыццём будысцк?х кляштаро?, ганеннем рэл?г?йнага кл?ру ? г. д. У 1940 годзе была прынята ?? Канстытуцыя, якая замацавала адз?на?ладдзе МНРП. З 1941 года дзейн?чал? гадавыя, а з 1948 — пяц?гадовыя планы разв?цця эканом?к?. Аднак аб заканчэнн? сацыял?стычных пера?тварэння? было зая?лена тольк? ? 1960 годзе. У м?жваенны час МНР знаходз?лася ? сталай залежнасц? ад СССР, што тлумачылася непрызнаннем незалежнасц? Мангол?? з боку ?ншых дзяржа? ? неспрыяльнай ваенна-пал?тычнай с?туацыяй. Да 1960-х гадо? СССР застава?ся практычна адз?ным знешнеэканам?чным партнёрам. МНР атрымо?вала матэрыяльную ? гуман?тарную дапамогу для разв?цця эканом?к?, сацыяльнай ?нфраструктуры, адукацы? ? г. д. У 1936 годзе бы? падп?саны Пратакол аб узаемнай ваеннай дапамозе. У 1937 годзе ? Мангол?ю ?вайшл? савецк?я войск?. У жн??н? 1939 года, кал? на тэрыторыю МНР уварвал?ся японск?я войск?, яны был? разгромлены на р. Халх?н-Гол сумесным? намаганням? частак Чырвонай ? Мангольскай народнай арм?й па плане, распрацаваным Г. К. Жукавым. Восенню 1939 года пры пасрэдн?цтве СССР бы? заключаны дагавор аб размежаванн? Мангол?? ? Манчжурскай дзяржавы. У сваю чаргу, МНР аказвала акты?ную ваенную ? матэрыяльную дапамогу Савецкаму Саюзу пад час вайны СССР з Герман?яй (1941—1945).

У 1956—1962 гадах адбылася пал?тычная адл?га. Прыйшо?шы ? 1952 годзе да ?лады Юмжаг?йн Цэдэнбал (1916—1991) арыентава?ся на цесны ваенна-пал?тычны ? эканам?чны саюз з Савецк?м Саюзам. У МНР знаходз?лася буйная груп?ро?ка савецк?х войск (55 тысяч чалавек), будавал?ся сумесныя савецка-мангольск?я прадпрыемствы, працавала мноства спецыял?ста? з розных рэспубл?к СССР. Грамадзяне Мангол?? таксама атрымал? магчымасць вучобы ? працы ? кра?нах СЭУ. З 1960 да 1985 года нацыянальны даход павял?чы?ся ? 3,2 разы.

З 1985 года ? МНР пад уплывам савецкай Перабудовы праводз?лася пал?тыка дэмакратызацы?. У 1988 годзе на пленуме ЦК МНРП была асуджана дзейнасць Х. Чойбалсана. У 1990 годзе Ю. Цэдэнбал, як? на той час жы? у Маскве, бы? выключаны з МНРП. Сацыяльныя цяжкасц? ? канцы 1980-х гадо? выкл?кал? масавыя пратэсты сярод насельн?цтва. У снежн? 1989 года частка грамадск?х ня?радавых арган?зацый адкрыта выступ?ла супраць камун?стычнага к?ра?н?цтва. У сакав?ку 1990 года м?рныя выступленн? прывял? да адста?к? ?рада ? пачатку ?стотных змен у пал?тычным ? эканам?чным жыцц?. На нечарговых выбарах 1990 года зно? перамагла МНРП, але да ?лады был? таксама дапушчаныя ?ншыя пал?тычныя парты? ? арган?зацы?. Был? нармал?заваныя аднос?ны з суседняй КНР, ЗША, Япон?яй, Па?днёвай Карэяй ? ?нш. МНР была перайменавана ? Мангол?ю. На выбарах 1996 года апаз?цыя ?першыню дамаглася перамог?. Але змены характарызавал?ся супярэчл?вым? вын?кам?. Ад’езд тысяч савецк?х спецыял?ста?, рэзк? разры? эканам?чных сувязя? з СССР ? былым? кра?нам? СЭУ, пал?тыка свабоднага гандлю, перавага таннай прадукцы? з К?тая прывял? да банкруцтва ? закрыцця мног?х прадпрыемства?, беспрацо?я ? згалення значнай частк? насельн?цтва. Летам 2008 года МНРП зно? атрымала перамогу на выбарах, што, аднак, прывяло да гвалто?ных выступлення? ва Улан-Батары летам 2008 года.

Эканом?ка

Асно?ны артыкул: Эканом?ка Мангол??

Асновай мангольскай эканом?к? з’я?ляюцца: жывёлагадо?ля, здабыча бурага вугалю, медз?, золата, мал?бдэну ? фасфата?. Пасля шматгадовага савецкага ?нтэрвенцыянал?зму працэс пераходу эканом?к? да кап?тал?зму сутыкаецца з шматл?к?м? цяжкасцям?. Эканом?ка вельм? цэнтрал?заваная, ?снуе каля 10 000 прыватных прадпрыемства?, але ?х дзейнасць абмяжо?ваецца Улан-Батарам. Па-за межам? стал?цы большасць жыхаро? займаецца гадо?ляй коней, карова?, вярблюда?, коза?, авечак ? гэтак далей. Кра?на мае вельм? н?зк? ВУП ?, акрамя гэтага, мае праблемы з выплатай дзяржа?най запазычанасц? Рас?? (11 м?льярда? долара?). У 1997 годзе Мангол?я далучылася да Сусветнай гандлёвай арган?зацы?.

Асно?ныя гандлёвыя партнёры: К?тай, Рас?я, Канада, Вял?кабрытан?я, Япон?я, Па?днёвая Карэя.

Пал?тыка

В?з?т Дж. Буша ? Мангол?ю ? 2005 г.

Мангол?я — ун?тарная рэспубл?ка парламенцкага тыпу. К?ра?н?к дзяржавы — прэз?дэнт, як? аб?раецца на 4 гады ? вын?ку прамога галасавання грамадзянам? Мангол??. Прэз?дэнт Мангол?? пав?нен быць народжаным у Мангол??, ва ?зросце старэйшым за 45 гадо?, пав?нен стала жыць на тэрыторы? Мангол?? да моманту выбара? не меней пяц? гадо?. Пад час прэз?дэнцтва ён абавязаны спын?ць сваю дзейнасць у складзе той ц? ?ншай пал?тычнай парты?. Прэз?дэнт Мангол?? (з 2009) — Цах?аг?йн Элбэгдорж.

Заканада?чая ?лада належыць аднапалатнаму парламенту — Дзяржа?наму Вял?каму хуралу. У яго склад уваходзяць 76 прадста?н?ко?, як?я аб?раюцца ? вын?ку прамога галасавання грамадзянам? Мангол?? тэрм?нам на 4 гады. Дзяржа?ны Вял?к? хурал прызначае прэм’ер-м?н?стра ? зацвярджае ?рад.

Выкана?чая ?лада належыць прэз?дэнту, аднак яго па?намоцтвы абмежаваныя. Ён мае права вета на законы ? пастановы, прынятыя Дзяржа?ным Вял?к?м хуралам. У сваю чаргу, парламент можа заблакаваць вета рашэннем двух трац?н прадста?н?ко?. Значныя выкана?чыя па?намоцтвы таксама мае прэм’ер-м?н?стр, як? ?значальвае ?рад.

Пал?тычнае жыццё Мангол?? вызначаецца супрацьстаяннем дзвюх пал?тычных партый — МНРП ? Дэмакратычнай парты?. У меншай ступен? карыстаюцца падтрымкай выбаршчыка? Партыя грамадзянскай вол?, Рэспубл?канская ? Патрыятычная парты?.

Ваенныя с?лы

Ваенныя с?лы складаюцца з агульнай арм?? (7000 чал. у 2005 г.), пагран?чных войска? (6500 чал.) ? ?нутраных войска? (15000 разам з пал?цэйск?м? ?зброеным? фарм?раванням?). Мангольская арм?я ?дзельн?чае ? м?с?ях па падтрыманню м?ру ? кра?нах Афрык? ? ваенных аперацыях НАТА ? ?раке ? Афган?стане.

Дэмаграф?я ? этн?чны склад

Мангольск?я жанчыны

85 % насельн?цтва — манголы, у асно?ным халха-манголы (у тым л?ку групы элжг?н ? дарыганга), а таксама сартулы, хатагойт-манголы, дархаты, зун-узумчыны (1 700 чал), уранхайцы (25,2 тыс. чалавек), хатоны, бураты (70 000), шынэ-баргуты (каля 1 000), захчыны (29,8 тыс. чалавек), таргуты, баяты (50,8 тыс. чалавек), хашуты, мянгаты, алёты, харачыны, чахары, тумэты, 7 % казах? ? к?рг?зы, 4,6 % дурбэты (заходне-мангольскае племя), 3,4 % — ?ншыя этн?чныя групы. Каля 5 млн мангола? жывуць па-за межам? Мангол?? (у тым л?ку 4,8 млн у К?та?).

Халха-манголы насяляюць усю тэрыторыю кра?ны. ?ншыя мангольск?я групы насяляюць розныя рэг?ёны. Так, уранхай жывуць у горных дал?нах Алтая ? падзяляюцца на самастойныя мо?ныя групы манчок (горныя ?ранхайцы) ? цаатан (аленныя ?ранхайцы з Прыхубсугульск?х стэпа?). Некаторыя этнолаг? л?чаць ?х нашчадкам? тув?нца?, як?я перанял? мангольскую мову.

Другая па колькасц? этн?чная група — казах? (5,39 %) разма?ляе на мове цюркскага паходжання. Казах? пераважна насяляюць Баян-Улэгейск? аймак на захадзе Мангол??. ?ншыя цюркамо?ныя групы: хатоны (0,27 %) — нашчадк? цюркск?х перасяленца? з заходняга К?тая, ? тув?нцы (дадзеных няма). На по?начы Мангол?? жывуць хамн?нганы (конныя тунгусы — 0,32 %), бл?зк?я па мове да с?б?рск?х эвенка?, але па матэрыяльнай культуры — да бурата?.

У Мангол?? таксама маецца рускае насельн?цтва (звыш 10 тыс. чалавек). Сярод руск?х Мангол?? вылучаюць некальк? дробных груп старавера? ? ?х нашчадка?, як?я сял?л?ся на по?начы Мангол?? з Х?Х ст. Але ? асно?ным гэта перасяленцы ц? нашчадк? перасяленца? другой паловы ХХ ст., у тым л?ку жанчыны, што знаходзяцца ? шлюбе з манголам?. Да руск?х таксама адносяць прадста?н?ко? ?ншых нацыянальнасця? былога СССР, у тым л?ку ?кра?нца?, я?рэя?, беларуса?, армян ? г. д.

К?тайцы (хаятад) — 16157 чалавек. Вылучаюць дробныя групы к?тайца? — нашчадка? перасяленца? Х?Х — пачатку ХХ стст. Але ? большасц? гэта мужчыны, жанатыя на грамадзянках Мангол??, як?я атрымал? магчымасць перасяляцца на сталае месца жыхарства пасля 1991 г. Сярод ?х таксама ёсць нашчадк? па?днёвых (унутраных) мангола?, што перанял? к?тайскую мову ? культуру.

Мова

Дзяржа?ная мова — мангольская. У Баян-Улэгейск?м аймаку, апрача мангольскай, аф?цыйны статус мае казахская мова. На ёй часткова вядзецца выкладанне ? мясцовых школах, працуюць сродк? масавай ?нфармацы?.

Рэл?г?я

Будысцк? ?н?верс?тэт ва Улан-Батары

?Овоо? (оба)

Найбольш распа?сюджаная рэл?г?я — будызм у форме лама?зму (ваджраяны). Яго спавядаюць не менш за 94 % насельн?цтва.

Лама?зм вядомы ? Мангол?? з Х??? ст., аднак шырокае распа?сюджанне атрыма? з XVI ст. Першы лама?сцк? кляштар (кх??д) Эрдэнедзу бы? пабудаваны ? 1586 г. каля былой стал?цы Мангольскай ?мперы? — Каракорума. У 1918 г. у Мангол?? нал?чвалася больш за 700 кляштаро? ? 120 тысяч манаха? (каля паловы ?сяго мужчынскага насельн?цтва). Лама?сцк?я кляштары з’я?лял?ся гало?ным? эканам?чным?, культурным? ? адукацыйным? цэнтрам?. Але ? вын?ку антырэл?г?йнай пал?тык? камун?стычнага ?рада да 1939 г. был? зачыненыя ?се кх??ды. Манах? был? рэпрэс?раваныя ц? вымушаныя далучыцца да свецк?х кола?. У 1944 г. ва Улан-Батары зно? бы? адчынены кх??д Гандан, пры як?м у 1970 г. заснаваны Будысцк? ?н?верс?тэт. У 1979 ? 1982 гг. Мангол?ю наведва? далай-лама. У другой палове 1980-х гг. пал?тыка дзяржавы ? дачыненн? да рэл?г?? змян?лася, што садзейн?чала адраджэнню будысцк?х кляштаро? ? храма?.

Для мангольскага будызму характэрныя традыцы?: шанаванне мясцовых баго? ? духа? (наро?н? з тыбецк?м?), культы продка? ? неба, сакральныя знак? ?овоо? (оба) ? г. д. Аднак у астатн?м ён мала адрозн?ваецца ад тыбецкага лама?зму. Будысцкую арган?зацыю ?значальвае вярхо?ны плябян — хутагт халха. Зараз гэтую пасаду займае манах Зая Бандз?да.

Адносна невял?кая колькасць веруючых належаць да мусульман ? хрысц?ян. Мусульмане (1,2 %) — прадста?н?к? этн?чных меншасця? — казаха? ? хатона? — належаць да сун?цкай ветк? ?сламу. Большасць хрысц?ян — правасла?ныя (належаць да Рускай Правасла?най царквы ? руск?х стараверск?х абшчын) ? пратэстанты (розныя неапратэстанцк?я цэрквы). У стал?цы дзейн?чае адна катал?цкая параф?я.

Культура

Мангольск? народны танец

На працягу стагоддзя? мангольская культура разв?валася пад уплывам суседняга К?тая ? Тыбета, адкуль прыйшо? будызм. У XX ст. моцны культурны ?плы? аказва? СССР. Аднак гэта не азначае по?най адсутнасц? асабл?вых мангольск?х культурных традыцый, як?я паходзяць з спецыф?чнага качавога ладу жыцця, народных строя?, этыкету ? фальклору. Манголы захавал? багатыя народныя вусныя традыцы? — казк?, м?фы, легенды, паданн? ? спевы аб сапра?дным м?нулым ? легендарных падзеях. У сярэднявеччы был? складзеныя буйныя эп?чныя творы ?Патаемнае казанне? (XIII ст.), ?Залатая кн?га?, ?Роспач Тагон-Тэмура? ? г. д. У XVII—XIX стст. у п?сьмовай традыцы? пераважал? рэл?г?йныя традыцы?, пераклады ?ндыйскай ? тыбецкай л?таратуры, але ? XIX ст. вылучылася некальк? п?сьменн?ка?, як?я выкарысто?вал? свецк?я матывы (Гэлэгбалсан, Х?шыгбат, ?нжынаш). У ХХ ст. вызначыл?ся так?я паэты ? п?сьменн?к?, як Дажааг?йн Цэдэ?, Ж. Пурэ?, Д. Намда?, Д. Нацагдорж ? ?нш.

Таксама захавал?ся народныя спе?ныя, танцавальныя ? выя?ленчыя традыцы?. Вяршыняй спе?нага мастацтва да нашых дзён л?чыцца працяглы спе? — артын доо, як? выконваецца сола ц? хорам. Народнае танцавальнае мастацтва заснавана на пантам?ме, перайманн? руха? навакольнага жыцця — бегу жывёл?н, павева? ветру, штодзённых занятка? ? г. д. Асабл?вым в?дам в?дов?шчнага мастацтва з’я?ля?ся цам — рытуальныя м?стэры?. Спевы ? танцы суправаджаюцца ?грой на разнастайных музычных ?нструментах, зробленых з мясцовых матэрыяла? — дрэва, скуры, металу. Падобна ?ншым усходнеаз?яцк?м народам, манголы аддаюць перавагу мелоды?, а не рытму. Прыкладам? выя?ленчага мастацтва з’я?ляюцца арнамент, пабудаваны на с?мвал?чным адлюстраванн? свету, ? ?мангол зураг? — плоск?я граф?чныя малюнк? без перспектывы, як?м? расп?свал?ся сцены храма? ? кляштаро?. Арнамент шырока выкарысто?ваецца ? нашыя дн? для аздаблення сцена? гарадск?х будынка? ? знутры гэра? (юрт). Ужо ? старажытнасц? был? вядомыя скульптурныя выявы з каменю, пазней — адл?тыя з метала?, у тым л?ку выявы будысцк?х баго? ? духа?. Нават у сучаснасц? шырока практыкуецца разьба па дрэву. Застаюцца папулярным? народныя спарты?ныя гульн? — конныя скачк?, стральба з лука? ? барацьба. Святкуюцца народныя фестывал? — надамы (л?таральна ?в?дов?шчы? ц? ?гульн??). Самы вял?к? з ?х праводз?цца ? л?пен? ва Улан-Батары. Уз?мку святкуюць Цаагансар — пачатак новага года па месячным календары.

У XX ст. распа?сюдз?л?ся запазычаныя формы мастацтва — заходн?я танцы ? музыка, партрэтны жывап?с, фатаграф?я, скульптура, цырк ? г. д. У сярэдз?не XX ст. узн?кла мангольскае к?намастацтва. У стана?ленн? мангольскага к?но важную ролю адыгра? беларуск? к?намастак Ю. В. Тарыч (1885—1967). З канца XX ст. у культуры Мангол?? за?важна ?мкненне да сумяшчэння запазычаных ? мясцовых традыцый. Тым не менш, з-за спынення дзяржа?нага ф?нансавання культурных устано? ? недахопу сродка? наз?раецца крыз?с прафес?йнага мастацтва. У сучасным па?сядзённым жыцц? дам?нуе рас?йская, амерыканская ? аз?яцкая (па?днёвакарэйская, к?тайская, у меншай ступен? японская) поп-культура.

Адукацыя

97,8 % насельн?цтва Мангол?? п?сьменныя. С?стэма свецкай адукацы? сфарм?равалася ? часы сацыял?зму ? ? агульных рысах нагадвала савецкую. З 2008/2009 акадэм?чнага года школьная с?стэма пераведзеная на 12-гадовы тэрм?н сярэдняга навучання. Дзейн?чаюць два буйныя ?н?верс?тэты — Нацыянальны ?н?верс?тэт Мангол?? ? Мангольск? ?н?верс?тэт навук? ? тэхналог?й.

Адм?н?страцыйны падзел

Кра?на падзяляецца на 21 аймак, як?я ? сваю чаргу падзяляюцца на больш дробныя адз?нк? — сумы, ? дзве асобныя адм?н?страцыйныя адз?нк? Улан-Батар ? Дархан, як?я завуцца хоты:

• Ара-Хангайск? аймак;
• Баян-Улэгэйск? аймак;
• Баян-Хангорск? аймак;
• Булганск? аймак;
• Усходне-Габ?йск? аймак;
• Усходн? аймак;
• Гоб?-Алтайск? аймак;
• Гоб?-Сумбэрск? аймак;
• Дарханск? аймак ;
• Дзабханск? аймак;
• Кабдоск? аймак;
• Архонск? аймак;
• Селенг?нск? аймак;
• Сярэднегаб?йск? аймак;
• Сухэ-Баторск? аймак;
• Убсунурск? аймак;
• Увэр-Хангайск? аймак;
• Хубсугульск? аймак;
• Хэнтэйск? аймак;
• Цэнтральны аймак;
• Па?днёва-Габ?йск? аймак.

Турызм

Турызм як гал?на гаспадарк? атрыма? разв?ццё з 1960-х гг., але асабл?вую ролю ? эканам?чным ? культурным жыцц? ён набы? тольк? ? канцы XX ст., што было звязана з палягчэннем в?завага рэжыму для ?ншаземца?, адраджэннем прыватнай эканам?чнай ?н?цыятывы ? значным пан?жэннем унутраных кошта? у пара?нанн? са знешн?м?. У цяперашн? час большасць арган?заваных турыста? з розных кра?н свету абслуго?ваюць некальк? нацыянальных тураператара?. Але амаль палову турыста? складаюць самастойныя вандро?н?к?. Для ?х у гарадах ? сельскай мясцовасц? арган?заваныя хостэлы, кемп?нг?, танныя транспартныя паслуг? ? г. д. ?ншаземца? прыцягваюць магчымасць бл?жэй пазнаём?цца з культурным? традыцыям? мангола?, будысцк?м? кляштарам?, а таксама амаль некранутая прырода Мангол?? — чыстыя рэк? ? азёры, горы, пустыня Гоб? ? г. д.

Для грамадзян Беларус? ?езд бязв?завы, аднак арган?заванага турыстычнага патоку з нашай кра?ны пакуль не ?снуе з-за адсутнасц? прамых танных ав?ял?н?й.

Беларуска-мангольск?я сувяз?

Упершыню жыхары беларуск?х земля? сутыкнул?ся з манголам? ? XIII ст., кал? мангольская арм?я зруйнавала Смаленск ? спустошыла па?днёвыя беларуск?я тэрыторы?. Л?чыцца, што назва населенага пункту Койданава (зараз назва чыгуначнай станцы?, М?нская вобл.) паходз?ць ад ?мя мангольскага цемн?ка Кайдана (Кейдана).

На мяжы XIX — XX стст. у сувяз? з працэсам ?па?стання Аз??? ? публ?кацыям? матэрыяла? навуковых экспедыцый сярод беларуск?х ?нтэлектуала? ц?кавасць да Мангол?? павыс?лася. Пасля Першай сусветнай вайны некаторыя прадста?н?к? нацыянальнага руху прапано?вал? праект ?мангал?зацы?? — ператварэння Беларус? ? незалежную буферную дзяржаву накшталт МНР. У 1920-я гг. у БССР бы? заснаваны хутар Мангол?я (зараз вёска, В?цебская вобл.).

Больш шчыльныя сувяз? пам?ж кра?нам? был? ?сталяваны ? межах супрацо?н?цтва СССР ? МНР. У Мангол?? працавала шмат выхадца? з БССР, у тым л?ку ваенныя, буда?н?к?, наста?н?к?, урачы ? г. д. Найбольш вядомы з ?х — к?нарэжысёр ? аператар Ю. В. Тарыч (1885—1967), а?тар першай беларускай мастацкай к?настужк? ? дырэктар першага мастацкага мангольскага к?но.

Пасля 1991 г. пам?ж Рэспубл?кай Беларусь ? Мангол?яй был? ?сталяваныя м?ждзяржа?ныя аднос?ны, заключаная дамова аб узаемным транз?це. У Брэсце дзейн?чае ганаровае мангольскае консульства. У 2009 г. 29 жыхаро? Беларус? вызнавала сваю тоеснасць як манголы, 11 з ?х л?чыла роднай мовай мангольскую, 3 — беларускую. У 2014 годзе адкрыта Пасольства Рэспубл?к? Беларусь у Мангол??. Адпаведнае рашэнне было зацверджана пастановай Са?м?на ад 12 снежня 2013 года № 1068.

Гл. таксама

• Унутраная Мангол?я
• Эрдэнэт
• Юл?я Балык?на
• Сухэ-Батар

Спасылк?

• На В?к?схов?шчы ёсць медыяфайлы па тэме Мангол?я
• Падрабязны рэсурс аб розных баках жыцця ? Мангол??.
• Храналог?я мангольскай г?сторы?
• Блог мангольскай культуры
• Турыстычны партал Мангол??
• Мангол?я на interfax.by Арх?вавана 7 л?стапада 2013.
• Вандро?ка беларуса ? сучасную Мангол?ю Арх?вавана 26 мая 2013.
• Динамика природной среды Монгольского Алтая в голоцене. — Климат, лёд, вода, ландшафты. Арх?вавана 18 л?пеня 2011. (руск.)
• Экспедиция в Северо-Западную Монголию, май, 1997 год. Видео. Арх?вавана 8 жн??ня 2011.