习近平接受六国新任驻华大使递交国书

Горад В?льня л?т.: Vilnius Сцяг Герб Кра?на Л?тва Павет В?ленск? Каардынаты 54°41′14″ пн. ш. 25°16′48″ у. д. Унутраны падзел 21 сянюн?я Заснаваны XIII стагоддзе Першая згадка 1323 Плошча 401 км2 Вышыня цэнтра 112 м ? 98 м Водныя аб’екты В?л?я ? В?лейка Насельн?цтва ▲581 475 чал. (1 студзеня 2023) Часавы пояс UTC+2, летам UTC+3 Тэлефонны код 5 Паштовыя ?ндэксы 01001 Аф?цыйны сайт vilnius.lt В?льня на карце Л?твы

Медыяфайлы на В?к?схов?шчы

В??льня, таксама В??льнюс (л?т.: Vilnius) — стал?ца ? найбольшы горад Л?твы, на рацэ В?л?? пры ?току ? яе рак? В?льн?. Адм?н?страцыйны цэнтр В?ленскага павета. Вузел чыгунак (5 к?рунка?) ? а?тамаб?льных дарог.

В?льня адметна арх?тэктурай Старога горада, адным з найстарэйшых ? найбуйнешых гарадск?х комплекса? Усходняй Е?ропы, як? ? 1994 годзе бы? абвешчаны аб’ектам Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. Арх?тэктурны стыль з назвай В?ленскае барока, сфармаваны тут, пашыраны на ?сёй В?леншчыне ? Беларус?. Упершыню згаданая ? 1323 годзе, В?льня стала стал?цай Вял?кага Княства Л?то?скага, у далейшым выступала культурным ? духо?ным цэнтрам народа? Рэчы Паспал?тай.

Назва

Назва горада паходз?ць ад рак? В?льня, на ?току якой у В?л?ю (Нярыс) узн?кла пасел?шча.

Корань Viln- таксама ? назвах л?то?ск?х рэк тыпу Vilnoja, Vilnutis, балац?н Vilnauj?, Vilnia-raistis.

Значэнне ?хваля? ? л?то?ск?х сло? vilnià [= в?льня?], vilnius (засведчана ?жо ? XVII стагоддз?), viln?, vilnis. Адсюль vilnyti ?хвалявацца, ?сц? хвалям?; наплываць (хвалям?)?.

Далей да аднаго са значэння? шматзначнага ?ндае?рапейскага *?el- ?круц?ць, в?ць, кац?ць?.

Рачная назва В?льня матывавана хуткаплыннасцю рак?, якая хутка ?накатвае? хвалям?. Такой самай семантык? ? назва В?л??, якая ад таго ж кораня *?el-.

Упершыню горад пад назвай В?льня (у форме Vilna) згаданы ? л?сце вял?кага князя Гедз?м?на ад 25 студзеня 1323 года да ганзейск?х гарадо? Любека, Магдэбурга ? Кёльна, дзе гаворыцца, што горад ?снава? зда?на. У л?то?ск?х помн?ках п?сьменнасц? 1600, 1653 ? пазнейшых гадо? сустракаецца варыянт Vilnius.

Аф?цыйная назва Vilnius з 1940 года.

Геаграф?я

В?льня размешчана ? па?днёва-?сходняй Л?тве, пры зл?цц? рэк В?льня ? Нярыс (В?л?я). Горад займае тэрасы старажытнай дал?ны В?л??, абмежаваны двума марэнным? ?звышшам?.

Горад знаходз?цца за 312 к?ламетра? ад Балтыйскага мора ? горада Клайпеды, гало?нага л?то?скага марскога порта. Таксама звязаны дарогам? з ?ншым? гало?ным? гарадам?: Ка?нас (102 км), Ша?ляй (214 км) ? Панявежыс (135 км).

Плошча горада — 402 км2. Будынк? займаюць 29,1 % горада, зялёныя насаджэнн? займаюць 68,8 %, воды 2,1 %.

М?фалог?я

З В?льняй звязаныя два м?фалаг?чныя цыклы. Адз?н — пра перадг?сторыю В?льн? (цыкл Шв?нтарога), друг? — пра заснаванне В?льн? (цыкл Гедым?на).

Згодна з летап?сным? сведчанням?, яшчэ да таго, як В?льня стала горадам, на яе месцы па паганск?м звыча? спальвал? князё? ? баяра?. Гэты звычай бы? заснаваны м?ф?чным князем Шв?нтарогам, як? папрас?? свайго сына Ск?рманта спал?ць цела пасля сваёй смерц?. Пасля гэтага целы тагачаснай пляменнай арыстакраты? спальвал? тольк? тут, што л?чаць сведчаннем працэса? цэнтрал?зацы?. На думку Ул. Тапарова, ?Шв?нтарогам? першапачаткова называл? месца, дзе спальвал?, а потым у працэсе м?фалаг?зацы? назва месца ?васоб?лася ? ?мя князя. Назву ?Шв?нтарог? даследчык тлумачыць ад л?то?скага ?ventas ?святы? ? ragas ?рог, вугал, мыс? ? пара?но?вае з л?то?ск?м? тапон?мам? ?ventragis, ?ventragiai.

Менав?та ?на луцэ на Шв?нтарозе? заснава? В?льню князь Гедым?н. Згодна з летап?сным? сведчанням?, у часе палявання Гедым?н заб?? у тамтэйшых лясах тура, там жа заначава? ? ?бачы? сон: на Крывой (Лысай) гары ста?ць жалезны во?к, а ? ?м раве быццам сто ва?ко? ра?ло. Гедым?н спыта? у свайго варажб?та Л?здзейк? ? той растлумачы?, што сэнс сна — у тым, што тут узн?кне магутны стал?чны горад.

Г?сторыя

X тысячагоддзе да н.э. — XIII стагоддзе

Паводле археалаг?чных даследавання?, тэрыторыя сучаснага горада была заселена яшчэ ? палеал?це (X тыс. да н.э.) ? неал?це (IV—III тыс. да н.э.).

На думку л?то?скага л?нгв?ста Каз?м?ра Буг?, славяне-крыв?чы з’яв?л?ся тут у VI—VII стагоддзях. Яны жыл? цераспалосна з балцк?м насельн?цтвам. Каля падэшвы сучаснай Замкавай гары выя?лены сляды старажытнага пасел?шча V—IX стагоддзя?, выцягнутага ?здо?ж гразкай дал?ны В?льн?.

XIII—XV стагоддз?

Вежа Гедз?м?на.

У XIII—XIV стагоддзях бл?зу вусця В?льн? за-кладзены ком-плекс умацавання?, як? склада?ся з трох зам-ка?: Верх-няга (Гедз?м?на?), Н?жняга ? Крывога. Першапачаткова горад размяшча?ся на так званай Крывой (Лысай) гары, што дало пасел?шчу назву, заф?ксаваную ? п?сьмовых крын?цах XIV стагоддзя. Значную колькасць тагачасных жыхаро? горада складал? ?сходн?я славяне насельн?цтва, жыл? тут таксама тубыльцы-л?то?цы. Пад аховай Крывога замка на левым беразе В?льн? ? вакол Крывой гары, на якой пазней узн?к Верхн? замак, пачало разрастацца пасел?шча. Тут выя?лены культурныя пласты та?шчынёй каля 8 м, н?жн? з ?х датуецца XIII стагоддзем.

Паводле п?сьмовых крын?ц В?льня стала стал?цай Вял?кага Княства Л?то?скага ? часы пра?лення вял?кага князя Гедз?м?на (1316—1341). У гэты час дасылал?ся запрашэнн? рамесн?кам ? купцам з Заходняй Е?ропы, каб яны прыязджал? ? В?льню на сталае жыццё. Падчас к?равання вял?кага князя Альгерда горад набы? новую план?ровачную структуру. На эканам?чнае разв?ццё стано?ча па?плывала наданне гораду магдэбургскага права (1387). Гэта ?змацн?ла ? пашырыла гандлёвыя сувяз? з ?ншым? гарадам? Вял?кага Княства Л?то?скага, а таксама Польшчы ? Ганзы.

Моцна цярпела В?льня ад спусташальных набега? крыжако? у 1321, 1365, 1375 гадо? ? ?нш. У 1377 годзе яны спал?л? частку горада. У 1377 годзе пасля 6-дзённай аблог? крыжак? ?зял? штурмам ? спал?л? Крывы замак, аднак, нягледзечы на працяглую асаду, Н?жн?м замкам каля падножжа гары Гедз?м?на не авалодал?. У 1391 годзе напад па?тары?ся ? прывё? да сутычк? з л?то?ск?м войскам. Апошн? раз крыжак? был? пад сценам? горада ? 1402 годзе. У 1399 ? 1419 гадах горад моцна пацярпе? ад пажара?.

Паводле ап?сання французскага падарожн?ка Жыльбера дэ Лануа за 1413 года, горад бы? не?мацаваны, выцягнуты вузкай паласой уздо?ж р. В?льня, забудаваны дра?ляным? дамам?, сярод як?х зрэдку траплял?ся мураваныя храмы. На Высокай гары размяшча?ся замак, умацаваны ?каменнем, зямлёй ? мурам?.

З 1413 года В?льня — цэнтр В?ленскага ваяводства. З 1416 года ? горадзе знаходз?лася рэз?дэнцыя л?то?скага правасла?нага м?трапал?та. Паступова горад набы? статус важнага пал?тычнага цэнтра Усходняй Е?ропы, куды прыязджал? пасольствы з розных кра?н. У 1492 годзе тут заснаваны В?ленск? манетны двор ? першая аптэка. З канца XV стагоддзя ? глыб Вял?кага Княства Л?то?скага пачал? раб?ць рэйды крымск?я татары ? войск? маско?ск?х вял?к?х князё?, што стварала небяспеку для стал?цы. У сувяз? з гэтым маг?страт ? гарадская абшчына прынял? рашэнне пабудаваць вакол горада абарончую сцяну, буда?н?цтва якой скончылася ? 1522 годзе, да?жыня склала 2,4 км.

XVI—XVII стагоддз?

Вул?ца Вастрабрамская

У XVI стагоддз? адбыва?ся далейшы роскв?т горада, расшырэнне яго тэрыторы?. На месцы дра?ляных дамо? ? храма?, мясцовыя ? замежныя дойл?ды ? буда?н?к? пачал? ствараць раскошныя рэнесансныя мураваныя палацы. Сярод як?х вылучал?ся палацавыя комплексы Радз?в?ла?, К?шка?, Хадкев?ча?, Сапега?, Астрожск?х ? ?нш. магната? вял?кага княства. На актыв?зацыю мураванага буда?н?цтва па?плывал? пажары ? 1419, 1513, 1520, 1530 ? 1557 гадо?, у вын?ку як?х выгарала значная частка горада. Навокал пышных палаца? ляжал? прадмесц? пераважна дра?лянага горада з хаатычнай забудовай курным? хатам?. У 1536 годзе праз В?л?ю перак?нуты першы мураваны мост, як? пазней атрыма? назву Зялёны. У 1511 годзе ? В?льн? было 7 касцёла? ? 14 цэрква?. З 1524 года пачала дзейн?чаць паперня, каля 1540 года арсенал ? гарматная л?цейня, з сярэдз?ны XVI стагоддзя — вадаправод у дра?ляных трубах. У 1547 годзе Марц?н Палецк? заснава? шкляную гуту. У 1596 годзе ? В?льн? было 15 правасла?ных цэрква?, 14 катал?цк?х касцёла?, адз?н лютэранск? ? два кальв?н?сцк?я зборы, а таксама некальк? с?нагог. У 1579 годзе кароль польск? ? вял?к? князь л?то?ск? Стэфан Баторый заснава? езу?цкую акадэм?ю.

Моцны пажар у 1610 года зн?шчы? у В?льн? 4700 дамо?, замк? ? 10 храма?. Аднак пры падтрымцы вял?кага князя ? польскага караля Уладз?слава Вазы ? канцлера Льва Сапег? горад бы? адбудаваны. Цэнтр горада забудо?ва?ся ? асно?ным мураваным? будынкам?, узн?кл? новыя вул?цы ? плошчы. К сярэдз?не XVII стагоддзя ? горадзе нал?чвалася каля 840 крам, 37 храма? розных канфес?й, дзейн?чал? калег?? езу?та? ? ?н?ята?, школы евангельск?х рэфарматара? ? правасла?ныя, 10 друкарня?.

У перыяд вайны Рас?? з Рэччу Паспал?тай 1654—1667 гадо? у л?пен? 1655 года пасля жорсткага бою на подступах да горада ? зацятай абароны з вул?чным? баям?, стал?ца Вял?кага Княства Л?то?скага была занята рас?йск?м? войскам?. Горад гарэ? 17 дзён. У сувяз? з заключэннем у кастрычн?ку 1656 года В?ленскага перам?р’я, вайна скончылася, але не надо?га, летам 1658 года царск?я войск? зно? занял? горад, акупацыя працягнулася да 1661 года. З л?халецця В?льня выйшла разбуранай ? спаленай, са стратай паловы насельн?цтва. Тольк? ? канцы XVII стагоддзя горад пача? ажываць. Падчас Па?ночнай вайны 1700—1721 гадо? мног?я жыхары заг?нул? ад голаду ? эп?дэм?? чумы.

XVIII — пачатак XX стагоддзя?

Панарама В?льн? XIX ст.

Касцёл Св. Ганны

З цягам часу горад паступова адрадз??ся. У 1773 годзе пасля л?кв?дацы? езу?цкага ордэна заснавана Адукацыйная кам?с?я, якая рэарган?завала с?стэму адукацы? на ?сёй тэрыторы? Вял?кага Княства Л?то?скага. В?льня з’я?лялася адным з цэнтра? па?стання 1794 года. 22—23 красав?ка 1794 года па?станцы адваявал? горад у руск?х ? ?трымл?вал? яго да 11 жн??ня (В?ленскае па?станне).

Пасля 3-га падзелу Рэчы Паспал?тай (1795) горад увайшо? у склад Рас?йскай ?мперы? ? ста? цэнтрам спачатку Л?то?скай, пазней В?ленскай губерн?, В?ленскага генерал-губернатарства. У пачатку XIX стагоддзя В?льня — трэц? па вел?чын? (пасля Санкт-Пецярбурга ? Масквы) горад царскай Рас??. Пазба?лены статуса стал?цы горад, аднак, да пачатку XX стагоддзя застава?ся культурным ? ? значнай ступен? пал?тычна-адм?н?страцыйным цэнтрам, горад захо?ва? некаторыя прыв?ле? магдэбургскага права.

Напярэдадн? вайны 1812 года ? В?льн? было каля 36 тыс. жыхаро?, больш за 700 мураваных ? стольк? ж дра?ляных дамо?, 25 цэрква? ? 23 манастыры. У вын?ку В?ленскай аперацы? горад 16 чэрвеня акуп?раваны французск?м? войскам?. Яшчэ да пачатку вайны ? Пско? был? перавезены, геаграф?чныя карты, арх?вы, казённыя грошы, планы ? ?нш. дакументы. У дзень прыбыцця Напалеона, к?ра?н?к? маг?страта ?ручыл? ключы ад гарадской брамы. Няглядзечы на прыязныя аднос?ны польскай ? вял?кал?то?скай шляхты да француза?, горад рабава?ся. 1(13) л?пеня 1812 года Напалеон у В?льн? падп?са? дэкрэт аб стварэнн? Часовага Урада Вял?кага Княства Л?то?скага ? складз 7 члена? ? сакратара. Гало?ным камендантам горада бы? прызначаны французск? генерал Жам?н?. Па загаду Напалеона ? жн??н? 1812 года з прадста?н?ко? мясцовай моладз? ?творана В?ленская нацыянальная гвардыя, якая выконвала пал?цэйск?я функцы?. Гандлёвае жыццё ? горадзе вельм? моцна аслабла. Вын?кам рабавання? з’яв??ся голад. Пачал?ся захворванн? дызентырыяй, сыпным тыфам, цынгой. Восенню 1812 года тольк? ? ваенных шп?талях горада нал?чвалася каля 1 тыс. хворых. 28 л?стапада 1812 года горад заняты руск?м? войскам?.

Пасля вайны горад паступова пача? абуджацца, стварал?ся патрыятычныя таварыствы шубра?ца?, ф?ламата?, ф?ларэта? ? ?нш. Падчас па?стання 1830—1831 гадо? у горадзе дзейн?ча? В?ленск? па?станск? кам?тэт, арган?зо?вал?ся атрады для барацьбы з царск?м? войскам?. Пасля задушэння па?стання бы? закрыты В?ленск? ?н?верс?тэт, пак?нуты тольк? медыцынск? ? тэалаг?чны факультэты.

У 1835 годзе з склад В?льн? ?ваходз?ла 10 прадмесця?: Антокаль, Папо?шчына, Зарэчча, Паплавы, Роса, Востры Канец, Рудн?шк?, Пагулянка, Лук?шк?, Сн?п?шк?. У горадзе пражывала каля 50 тыс. чал., з ?х 6658 шляхц?ча?, 272 купцы, 4930 мяшчан, 20 642 я?рэ?, был? 1552 дамы, 6 рынка?. Дзейн?чал? 25 касцёла?, 20 кляштара? ? 7 капл?ц, 2 ун?яцк?я царквы ? 2 кляштары, евангельск?я касцёл ? капл?ца, мячэць, 4 с?нагог? ? 2 царквы.

З сярэдз?ны XIX стагоддзя пачала разв?вацца прамысловасць. У 1860—1862 гадах праз горад пракладзена чыгунка Пецярбург-Варшава, у 1874 годзе — Л?бава-Роменская. У 1864 годзе адкрыта першая фабрыка (газавая), пача? дзейн?чаць чыгунал?цейны завод Цымермана. Найбуйнейшае прадпрыемства таго часу — тытунёвае таварыства Дурунчы ? Шмемана — створана ? 1865 годзе. У пачатку 1880-х гадо? адкры?ся шэраг прадпрыемства? метала- ? дрэваапрацо?к?, гарбарнай, харчовай прамысловасц?. У 1894—1895 гадах у горадзе дзейн?чал? 286 прадпрыемства?, у 1906 годзе — 225, у 1914 годзе — 266. У 1897 годзе створана акцыянернае таварыства п?ваварнага завода Шопэна, у 1900 годзе пача? працаваць металаапрацо?чы завод. З пачаткам дзейнасц? газавай фабрык?, цэнтральная частка горада асвятлялася газай; сп?ртава-шк?п?нарныя ? алейныя л?хтары был? заменены на ?ншых вул?цах на газавыя ? 1876 годзе. У 1879—1882 гадах замест дра?ляных вадаправодных труб был? пракладзены жалезныя. З 1893 года пачала працаваць конка, з 1896 года — тэлеграфная станцы? ? тэлефонная сетка. У 1905 годзе з’яв?л?ся першыя а?тамаб?л?, у 1908 годзе — трамвай.

У пачатку XX стагоддзя ? горадзе было ?жо некальк? навучальных устано?, у тым л?ку наста?н?цк? ?нстытут, 2 мужчынск?я ? 1 жаночая г?мназ?я, рэальнае, гарадское, чыгуначнае, клас?чнае, пяхотна-юнкерскае, камерцыйнае ? х?м?ка-тэхналаг?чнае вучыл?шчы, паштова-тэлеграфная школа, Л?то?ская духо?ная ? Рымска-катал?цкая епарх?яльныя сем?нары?, Мары?нск?я вышэйшыя жаночыя курсы, ? ?нш.

XX стагоддзе

В?ленск? ?н?верс?тэт, абсерваторыя

У час Першай сусветнай вайны ? 1915 годзе горад заняты германск?м? войскам?. Цэнтр адм?н?страцыйнай акруг? ? складзе Обер-Ост. Нямецк?я акупацыйныя ?лады дазвол?л? правесц? канферэнцыю ? В?льн? 18—23 верасня 1917 года, падчас яе была абраная Рада Л?твы (Л?то?ская Тарыба), якая пачала сваю дзейнасць у мэтах стварэння Л?то?скай дзяржавы. 16 лютага 1918 года В?льня абвешчана стал?цай не-за-лежнай Л?т-вы, але не ?далося сфарм?раваць урад ? ?ншыя дзяржа?ныя ?становы з-за прысутнасц? нямецк?х войска?. 11 л?пеня 1918 года абвешчана Карале?ства Л?тва, у як?м прапанавана пасада манарха нямецкаму прынцу ? ваеннаму В?льгельму Карлу фон Ураху (прыня? ?мя М?ндо?г II). Пасля кап?туляцы? Герман?? ? вайне, у студзен? 1918 — лютым 1919 стал?ца Л?то?скай савецкай рэспубл?к?, у лютым — красав?ку 1919 года — Л?то?ска-Бе-ларускай ССР.

19 красав?ка 1919 года В?льня была занята польск?м? войскам?. 14 л?пеня 1920 года горад заняты Чырвонай Арм?яй. 9 кастрычн?ка 1920 года польск?я войск? пад камандаваннеем генерала Л. Жал?го?скага, зно? захап?л? В?льню, ствары?шы тым самым В?ленск? канфл?кт (1920—1939). З кастрычн?ка 1920 года горад у складзе Сярэдняй Л?твы, з 1922 года ? складзе Польскай Рэспубл?к?. У 1926—1937 гадах каля горада размяшча?ся штаб брыгады Корпуса аховы памежжа ?В?льна?.

У вын?ку паходу Чырвонай арм?? ? Заходнюю Беларусь (1939), горад бы? заняты савецк?м? войскам?. Было створана Часовае к?раванне В?льн? ? В?ленскай вобласц?. Пад нац?скам стал?нскага к?ра?н?цтва Савецкага Саюза ?рад Л?твы бы? вымушаны падп?саць 10.10.1939 савецка-л?то?ск? дагавор аб узаемадапамозе. Паводле яго В?льня ? В?ленская вобласць перадавал?ся Л?тве, а ?замен на л?то?скай тэрыторы? был? размешчаны савецк?я ваенныя базы. У л?стападзе 1939 г. л?то?ская адм?н?страцыя ?зяла В?льню пад кантроль. На першай сес?? Народнага сейма Л?твы был? прыняты дэкларацы? ад устана?ленн? Савецкай улады ? абвяшчэнн? Л?то?скай ССР. Л?тва ?вайшла ? склад СССР. Вярхо?ны савет Л?твы прыня? рашэнне аб пераводзе ? В?льню л?то?скага ?рада ? дзяржа?ных устано?. Адбыва?ся вял?к? прыток л?то?скага насельн?цтва.

24 чэрвеня 1941 года горад акуп?раваны нямецк?м? вайскам?. Аднав?лася дзейнеасц? л?то?скай дасавецкай адм?н?страцы?. 13 л?пеня 1944 года В?льня вызвалена Чырвонай арм?яй ? польскай Арм?яй Краёвай. Пры адступлен? г?тлера?цы зн?шчыл? каля 40 % жылога фонду горада, 30 % буйных прамысловых прадпрыемства?. За час нямецкай акупацы? заг?нула прыбл?зна 70 тыс. жыхаро?. Пасля вайны горад пац?ху пача? адна?ляцца.

Канец XX — пачатак XXI стагоддзя?

Прэз?дэнцк? палац

11 сакав?ка 1990 г. Вышэйшая Рада Л?то?скай ССР абвясц?ла аддзяленне ад Савецкага Саюза ? намер аднав?ць незалежную Рэспубл?ку Л?тву.

Прэз?дыум Вярхо?нага Савета БССР прыня? 29 сакав?ка 1990 года заяву ?Аб вяртанн? БССР беларуск?х зямель пры выхадзе Л?то?скай ССР з Саюза ССР?, паводле яе, у выпадку выхаду Л?твы са складу СССР Беларуская ССР будзе патрабаваць вярнуць ёй беларуск?я земл? — горад В?льню ? В?ленскую вобласць, Свянцянск? ? частк? тэрыторы? яшчэ пяц? раёна? Л?твы, як?я ? 1939—1940 гадах Л?тве перада? Стал?н як дар за ?ваходжанне ? склад СССР. Гэта заява, зробленая па загадзе з Крамля, не мела паз?ты?ных водгука? з боку беларуск?х грамадска-пал?тычных кола?. Тэрытарыяльныя патрабаванн? да Л?твы не падтрыма? новы склад Вярхо?нага Савета БССР, як? пача? працаваць у ма? 1990 года. Аднак заяву ад 29 сакав?ка 1990 года ?скосна ?хвал?? прэз?дэнт СССР М?ха?л Гарбачо?, як? на прэс-канферэнцы? ? Вашынгтоне 3 чэрвеня 1990 года заяв??, што тэрыторыя Л?твы ?ключае пяць раёна?, як?я раней належал? Беларус?.

Пасля дэкларацый Вярхо?нага Савета Л?то?скай ССР ад 9 студзеня 1991 года Савецк? Саюз увё? войска ? В?льню. Напружанне дасягнула найвышэйшага пункта 13 студзеня пры нападзе на дзяржа?ную радыёстанцыю ? В?ленскую тэлев?з?йную вежу, кал? был? заб?ты прынамс? чатырнаццаць грамадзянск?х асоб ? сур’ёзна пацярпел? яшчэ 700. Савецк? Саюз нарэшце прызна? л?то?скую незалежнасць у жн??н? 1991 года.

В?льня была перабудавана ? набыла выгляд сучаснага е?рапейскага горада. Шматл?к?я з яе старэйшых будынка? был? адрамантаваны, а дзелавая ? камерцыйная акты?насць пачал? разв?вацца ? Новым Цэнтры горада.

В?льня бы? адабрана ? 2009 годзе як е?рапейская стал?ца культуры, нара?не з Л?нцам, стал?цай Верхняй А?стры?.

Кл?мат

Кл?мат В?льн? — в?льготны е?рапейск?. Тэмпературны ?л?к вядзецца з 1777. Сярэдняя штогадовая тэмпература +6,1 °C (43 °F); у студзен? сярэдняя тэмпература ?4,9 °C (23 °F), у л?пен? +17,0 °C (62,6 °F). Сярэдняя колькасць ападка?, прыбл?зна 661 мм.

Лета можа быць гарачым, з тэмпературай вышэй +30 °C, на працягу дня. З?мы звычайна халодныя, з тэмпературам?, як?я часам дасягаюць рыск? ?25 °C. У гэты час усе рэк? ? азёры горада пакрываюцца то?шчай лёду.

Месяц	Сту	Лют	Сак	Кра	Май	Чэр	Л?п	Жн?	Вер	Кас	Л?с	Сне	Год
Сярэдн? макс?мум °C	?3.5	?1.7	3.3	10.7	18.2	21.1	22.1	21.6	16.4	10.2	3.5	?0.5	10.1
Сярэдн? м?н?мум °C	?8.7	?7.6	?3.8	1.6	7.5	10.8	12.3	11.5	7.7	3.4	?0.9	?5.2	3.4
Крын?ца: The World Meteorological Organization

Насельн?цтва

Горад зда?на вылуча?ся шматнацыянальным насельн?цтвам, яшчэ з часо? пра?лення вял?кага князя Альгерда тут пачал? асядаць немцы ? я?рэ?. Вял?к? князь В?та?т пасял?? тут частку крымск?х татар, пры вял?к?м княз? Жыг?монце Кейстутав?чы ? горадзе з’яв?л?ся перасяленцы рамесн?к? з Польшчы, ?тал?? ? Венгры?.

Паводле перап?су ад 14 снежня 1916 года, у В?льн? жыло агулам 138.794 жыхаро?. Гэты л?к складал? наступныя нацы?: паляк? 53,67 % (74.466 чал.), я?рэ? 41,45 % (57.516 чал.), л?то?цы 2,09 % (2.909 чал.), руск?я 1,59 % (2.219 чал.), немцы 0,63 % (880 чал.), беларусы 0,44 % (644 чал.) ? ?ншыя ? 0,13 % (193 чал.).

Перап?с ад 9 снежня 1931 паказвае, што паляк? складал? 65,9 % по?нага гарадскога насельн?цтва (128.600 чал.), я?рэ? 28 % (54.600 чал.), руск?я 3,8 % (7.400 чал.), беларусы 0,9 % (1.700 чал.), л?то?цы 0,8 % (1.579 чал.), немцы 0,3 % (600 чал.), укра?нцы 0,1 % (200 чал.), ?ншыя 0,2 % (прыбл?зна 400 чал.).

Па дадзеных усеагульнага перап?су насельн?цтва 2001, з 542.287 жыхаро? 57,8 % складал? л?то?цы, 18,7 % — паляк?, 14 % — руск?я, 4 % — беларусы, 0,5 % — я?рэ?, астатн?я 5 % — прадста?н?к? ?ншых нацыянальнасцей.

У 2024 годзе насельн?цтва склала 602.400 чалавек.

Эканом?ка

Сучасны Новы цэнтр В?льн?

В?льня — гало?ны эканам?чны цэнтр Л?твы ? адз?н з найбольшых ф?нансавых цэнтра? Балтыйск?х дзяржа?. Нават пры тым, што ? горадзе жыве тольк? 15 % насельн?цтва Л?твы, на В?льню прыпадае прыбл?зна трац?на валавога ?нутранага прадукта ?сёй кра?ны.

Меркаваны валавы ?нутраны прадукт В?льн?, на душу насельн?цтва, заснаваны на парытэце пакупной здольнасц? валют, у 2005 г. з’я?ля?ся прыбл?зна 33 100 $, што вышэй сярэдняга л?ку Е?рапейскага саюза.

В?льня унясла больш за 10 015 м?льярда? л?та? у нацыянальны бюджэт 2008 года. Гэта прыкладна 37 % ад усяго бюджэту. Ка?нас, друг? па вел?чын? горад, занёс тольк? 1.5 м?льярда. Праходз?ць штогадовы к?рмаш Казюк?.

Культура

Музе?

У В?льн? дзен?чаюць Нацыянальны музей Л?твы (заснаваны ? 1855 годзе як Музей старажытнасцей; з 1992 сучасная назва), Дзяржа?ны я?рэйск? музей В?ленскага гаона (1913, некальк? разо? зачыня?ся; узно?лены ? 1989), Л?то?ск? мастацк? музей (1941), як? ?ключае таксама Карц?нную галерэю са зборам жывап?су 15-19 стст. ? палац Радз?в?ла? (канец 17 ст.), музей тэатра, музык? ? к?но (1926, 1964), музей царко?най спадчыны (заснаваны ? 1968 у касцёле Св. М?ха?ла), прыкладнога мастацтва (1987; у будынку Старога арсенала), бурштыну (1995).

Тэатры ? музычныя калектывы

Дзейн?чаюць Л?то?ск? тэатр оперы ? балета, Нацыянальны тэатр драмы (1940), Руск? драматычны (1946), ?Meno Fortas? (1998), два лялечныя тэатры ? ?нш.; Нацыянальная ф?лармон?я (1940), пры ёй — Нацыянальны с?мфан?чны аркестр (1940-41, з 1958), Л?то?ск? камерны аркестр. Працуе Цэнтр духо?най музык? ордэна езу?та? (1995).

Фестывал? ? конкурсы

Праводзяцца М?жнародны конкурс п?ян?ста? ? арган?ста? ?мя М. Чурлён?са (з 1965), М?жнародны арганны фестываль (1968), рэспубл?канск?я спе?ныя святы (1946, 1950, далей 1 раз на 5 гадо?, з 1990 1 раз на 4 гады).

Спорт

• БК Летувас Рытас — баскетбольны клуб.
• ФК Жальг?рыс В?льнюс — футбольны клуб.
• Стадыён ЛФФ па футболу.

Адукацыя

Горад мае шмат ун?верс?тэта?. Найбольшы ? самы стары — В?ленск? ?н?верс?тэт з 23.000 студэнта?. Наступныя:

• Ун?верс?тэт ?мя М. Ромера (19.000 студэнта?)
• В?ленск? тэхн?чны ?н?верс?тэт Гедз?м?на (13.500 студэнта?)
• В?ленск? педагаг?чны ?н?верс?тэт (12.500 студэнта?).

?снуюць таксама спецыял?заваныя ?становы з ун?верс?тэцк?м статутам:

• Ваеннае вучыл?шча Л?твы
• В?ленская акадэм?я мастацтва?
• Нацыянальная школа мастацтва?
• Е?рапейск? гуман?тарны ?н?верс?тэт
• Вышэйшая школа м?жнароднага права ? б?знесу

Транспарт

В?льня ляжыць бл?зка да мяжы ЕС з Беларуссю ? пэ?ным ?мёртвым куце? з боку ад транспартных шляхо?. Праз В?льню ?дуць транз?тныя цягн?к? з Рас?? праз Беларусь у Кал?н?нград. ?ншыя важныя транспартныя шлях? ?дуць праз г?старычную стал?цу Л?твы — Ка?нас. Да яе з В?льн? ?дзе хуткасная маг?страль.

В?льня мае м?жнародны аэрапорт.

З В?льн? а?тастрады вядуць праз Ка?нас да Балтыйскага мора да парома? Клайпеды ? ? Панявежыс з выхадам на Via Baltica. Таксама важная а?тастрада ?дзе на М?нск.

Грамадск? транспарт

Сучасная В?льня

В?льня не мае ан? метрапал?тэна, ан? трамвайнай с?стэмы. У грамадск?м транспарце дам?нуюць а?тобусы ? тралейбусы. Плануецца буда?н?цтва трамвайных л?н?й, як?я злучаць В?льню з прыгарадам?.

Славутасц?

• В?ленская ратуша
• Касцёл Святой Ганны
• Касцёл Святога Варфаламея
• Касцёл Унеба?зяцця Найсвяцейшай Дзевы Мары?
• Касцёл Святых Францыска ? Бернарда, В?льнюс
• Кафедральны сабор у ?мя Унеба?зяцця Прачыстай Мац? Божай (Прачысценск? сабор)
• Помн?к М?ндо?гу

Страчаная спадчына

• Касцёл Святога Юзафа Абручн?ка

Палацы В?льн?

• Палац Бжасто?ск?х
• Палац Слушка?

В?льня ? беларусы

Дэманстрацыя ? гадав?ну смерц? К. Кал?но?скага, 21 сакав?ка 2010 г.

3 часо? ВКЛ да I сусветнай вайны сацыяльна-эканам?чнае, нацыянальнае ? культурнае разв?цце беларуса? ? л?то?ца? праходз?ла ? адз?най дзяржа?най прасторы. Гало?ным беларуск?м асяродкам тут зда?на была В?льня, дзе ?снавал? агульныя дзяржа?ныя ? культурныя ?становы, у т. л. В?ленск? ?н?верс?тэт, В?ленская брацкая друкарня, тут выдава? кн?г? Францыск Скарына. Пасля далучэння ? канцы XVIII стагоддзя беларуск?х ? л?то?ск?х зямель да Рас?йскай ?мперы? беларусы ? л?то?цы разам удзельн?чал? ? нацыянальна-вызваленчым руху. Тут бы? арыштаваны ? пакараны смерцю Кастусь Кал?но?ск?.

У пачатку XX стагоддзя дзейн?чал? В?ленскае мастацка-прамысловае таварыства, В?ленскае мастацкае таварыства, выдавецтва ?Нашай н?вы?, Беларускае выдавецкае таварыства (працягвала дзейнасць у 1919—1930 гадах), Беларуск? музычна-драматычны гурток у В?льн?, Беларуск? наста?н?цк? саюз, выдавал?ся газеты ?Наша доля? ? ?Наша н?ва?. 12 лютага 1910 года ? клубе чыгуначн?ка? адбылася Першая беларуская вечарынка ? В?льн?. У Першую сусветную вайну, пасля акупацы? германск?м? войскам?, у В?льн? ? 1915 бы? арган?заваны Беларуск? клуб. 3 абвяшчэннем незалежнасц? Л?твы (люты 1918) дзейнасць беларуcк?х арган?зацый каардынавала В?ленская беларуская рада, прадста?н?к? якой увайшл? ? Л?то?скую Тарыбу. У снежн? 1918 года ? В?льн? знаходз??ся ?рад БНР.

У кастрычн?ку 1920 года войск? польскага генерала Л. Жал?го?скага захап?л? В?льню, абвешчана Сярэдняя Л?тва. 9 кастрычн?ка 1920 года ? В?льн? на нарадзе беларуск?х дзеяча?, у якой прынял? ?дзел Бран?сла? Тарашкев?ч, Вацла? ?вано?ск?, Антон Луцкев?ч ? ?нш., было вырашана выкарыстаць спрыяльныя пал?тычныя абстав?ны для разв?цця беларускай адукацы? ? асветы. У 1921 годзе А. Луцкев?ч стварае Беларуск? музей ?мя ?вана Луцкев?ча. Па прапанове ?рада Б. Тарашкев?ч заня? пасаду старшага рэферэнта ? Дэпартаменце асветы. У 1921 годзе па ?н?цыятыве Тарашкев?ча створана Таварыства беларускай школы.

У пачатку 1922 года сейм зацвердз?? уключэнне В?леншчыны ? склад Польшчы. 3 гэтага часу ? да канца 1939 года В?льня была грамадск?м, асветным ? культурным цэнтрам беларуса?. У горадзе стварал?ся пал?тычныя, гаспадарча-эканам?чныя, асветныя арган?зацы?, установы ? таварыствы.

У горадзе стварал?ся ? дзейн?чал? беларуск?я пал?тычныя парты?, гаспадарча-эканам?чныя, асветныя арган?зацы?, установы ? таварыствы. Акты?насцю вызначал?ся Беларуская партыя сацыял?ста?-рэвалюцыянера?, Беларуская хрысц?янская дэмакратыя, Беларуская рэвалюцыйная арган?зацыя, Камун?стычная партыя Заходняй Беларус?, Беларуск? пасольск? клуб, Блок нацыянальных меншасцей ? ?нш. У 1920—1930-я гады ? В?льн? дзейн?чал? Беларуск? музей, управа Таварыства беларускай школы, Беларуск? студэнцк? саюз, Беларуск? сялянск? саюз, Цэнтральны саюз культурных ? гаспадарчых арган?зацый. У сярэдз?не 1920-х гадо? тут знаходз?л?ся Гало?ны сакратарыят ? ЦК Беларускай сялянска-работн?цкай грамады; выдавалася больш за 100 беларускамо?ных газет ? часоп?са?. У В?льн? жыл? ? працавал? А. Луцкев?ч, М. Гарэцк?, Б. Тарашкев?ч, У. Самойла, А. Станкев?ч, С. Рак-М?хайло?ск?, ?. Дварчан?н, Р. Шырма, Г. Ц?тов?ч, М. Танк, П. Серг?ев?ч, Я. Драздов?ч, ?. Канчэ?ск? (Абдз?ралов?ч) ? ?нш.

У пачатку Другой сусветнай вайны, кал? В?льня ? В?ленск? край был? перададзены ? склад Л?твы (кастрычн?к 1939), спын?л? дзейнасць в?ленск?я Беларускае навуковае таварыства, Беларуск? студэнцк? саюз. Падчас нацысцкай акупацы? (1941—1944) яшчэ дзейн?чал? В?ленская беларуская г?мназ?я, беларуская наста?н?пкая сем?нарыя, Беларуск? музей (закрыты ? 1945 годзе), выдавалася газета ?Беларуск? голас? (рэд. Ф. Аляхнов?ч). Пасля вызвалення Л?твы савецк?м? войскам? частка беларуса? В?леншчыны на падставе л?то?ска-польскага пагаднення аб узаемнай эвакуацы? насельн?цтва ад 22 верасня 1944 года перасял?лася ? Польшчу.

У пасляваенны перыяд беларускае пал?тычнае жыццё амаль по?насцю было спынена. Практычна ?се беларуск?я дзеячы ? ?х сем’? папал? пажд арышты ? дэпартацыю. Адна?ленне дзейнасц? нават у гал?не беларускай культуры было немагчыма з-за рэпрэс?й КДБ ? амаль по?най змены этн?чнай структуры насельн?цтва горада.

3 1945 года ? Л?тву па вярбо?цы, на новабудо?л? ? ?нш. прыбывал? беларусы з БССР. ?х колькасць павял?чылася, аднак арган?заванага нацыянальнага жыцця яны практычна не мел?. У В?льн? працягвал? сваю дзейнасць П. Серг?ев?ч, З. Верас, Л. Луцкев?ч, Я. Шутов?ч ? ?нш.

Беларуская сярэдняя школа ?мя Ф. Скарыны

Актыв?зацыя грамадскага жыцця беларуса? пачалася ? часы л?берал?зацы? ? СССР (другая палова 1980-х гадо?), кал? ?зн?к шэраг беларуск?х культурна-асветных арган?зацый. У 1988 годзе Зоська Верас разам з Лявонам Луцкев?чам, сынам Антона Луцкев?ча, утварыл? спачатку клуб ?Сябрына?, а 4 лютага 1989 года было заснавана Таварыства беларускай культуры ? Л?тве. З 1989 года трансл?руюцца беларуск?я перадачы на радыё ? тэлебачанн?. З 1993 года дзейн?чае беларуская сярэдняя школа ?мя Ф. Скарыны.

Вядомыя ?раджэнцы ? жыхары

Асно?ны артыкул: Вядомыя асобы В?льн?

• Францыск Скарына — беларуск? першадрукар, ён выда? тут ?малую падарожную кн?жку? ? ?Апостал?.
• Пётр Мсц?славец — паслядо?н?к Скарыны, адкры? тут друкарню з к?рыл?чным шрыфтам.
• ?еран?м Пражск? — бы? прыяты пры двары вял. кн. В?та?та, амаль год жы? у ВКЛ ? распа?сюджва? гуман?стычныя ?дэ? гус?та?.
• Войцех з Брудзева — астраном, жы? пры двары вял. кн. Аляксандра.
• Адам К?ркор — у горадзе жы? у перыяд з 1836—1868, а?тар прац пра г?сторыю ? прыроду Беларус?, матэрыяльную ? духо?ную культуру беларускага народа.
• Ян Чачот — беларуска-польск? паэт.
• Эразм В?тэл?й — публ?цыст, жы? пры двары вял. кн. Аляксандра.
• Людас Г?ра (1884—1946) — л?то?ск? паэт, драматург, л?таратурны крытык, перакладчык, публ?цыст, грамадск? дзеяч.
• ?гнат Уладз?м?рав?ч Канчэ?ск? (?гнат Абдз?ралов?ч; 1896—1923) — беларуск? ф?лосаф, паэт, публ?цыст; а?тар праграмнага эсэ ?Адвечным шляхам?.
• Франц?шак Аляхнов?ч (1883—1944) — беларуск? драматург, тэатральны дзеяч, публ?цыст.
• Юл?яна В?тан-Дубейка?ская (1886—1970) — беларуская мастацтвазна?ца, педагог, мемуарыстка.
• Канстанцыя Буйло (1893—1986) — беларуская паэтка.
• Барыс Каверда (1907—1987) — антыкамун?стычны дзеяч беларускага паходжання, як? ? 1927 годзе здзейсн?? забойства прадста?н?ка СССР у Польшчы Войкава.
• Марыя Ямант (1842—1908) — удзельн?ца па?стання 1863—1864 гадо?,
• Людв?к Звяждо?ск? (1829—1864) — кап?тан рас?йскай арм??, член тайнага таварыства Зыгмунта Серако?скага, удзельн?к па?стання 1863—1864 гадо?.
• Рамуальд Падбярэск? (1812/1813 — 1856) — беларуск? выдавец, л?таратуразнавец, публ?цыст, фалькларыст.
• Эм?л?я Плятэр (1806—1831) — беларуская фалькларыстка, прадста?н?ца шляхецкага роду ? ?дзельн?ца па?стання 1830—1831 гадо?.
• Лявон Луцкев?ч (1922—1997) — беларуск? грамадск? ? культурны дзеяч, педагог, мемуарыст
• Аляксандр Бурб?с (1885—1922) — беларуск? грамадска-пал?тычны дзеяч, публ?цыст, акцёр, рэжысёр

Гл. таксама

• В?ленскае княства
• В?ленская канферэнцыя
• Вул?ца Сав?чаус
• Змаганне польскай Самаабароны за В?льню
• В?ленская кам?с?я для разбору ? выдання старажытных акта?
• В?ленская друкарня Зарэцк?х
• В?ленскае пытанне

Л?таратура

• Вайткявичюс Г. Вильнюс: от поселения до королевского города // Археология и история Литвы и северо-запада России в Средневековье. Доклады российско-литовского семинара. Вильнюс, 28-30 марта 2011 г. Вильнюс, 2013. — С. 81-107
• Луцкев?ч Л. Вандро?к? па В?льн?. — В?льня: Выдавецтва таварыства беларускай культуры, 1998. ISBN 9986-9228-2-8
• Stosunki litewsko-polskie w Djecezji Wileńskiej i nadu?ycia Partji Wszechpolskiej. Memorja? duchowieństwa litewskiego. — Wilno : Druk. J. Zawadzkiego, 1913. — 66 s.
• Крачковский Ю. Предисловие к т. 20. АВАК (история Вильны) // АВАК. Вильна, 1893. Т. XX. С. XXI — CCXXVI. // на pawet.net

Спасылк?

• vilnius.lt — аф?цыйны сайт
• В?льня ? фотаздымках на Radzima.org
• ?. Ворана? — В?льня-В?льно-В?льнюс (Г?сторыя аднаго горада)
• Страчаная стал?ца. Дапаможн?к-г?д па беларускай В?льн? Арх?вавана 8 жн??ня 2009.
• В?льня — westki.info Арх?вавана 3 сакав?ка 2009.
• Василий фон Роткирх. XIII. Алцис. Легендарный богатырь в гербе города Вильны // Литовско-языческие очерки. Историческия изследования Теобальда. Вильна: Типография п. ф. О. Завадскаго, Замк. п. № 149. 1890. С. 146—156. Арх?вавана 18 кастрычн?ка 2010.
• ?Раб? п?льна — ? тут будзе В?льня? // Радыё Свабода. 2009.08.07. (Фота.)
• Virtual Historical Vilnius (л?т.) (англ.)
• В?льня Беларуская: усе спасылк? пра беларускую спадчыну ? адным месцы Арх?вавана 16 лютага 2015.
• Старонка ? Facebook ?В?льня Беларуская?
• В. Я. В?льня. Каротк? г?старычны нарыс. Б.м., (ЗША?), 1984. // на pawet.net